ਭਾਰਤੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਵਿੱਚ ਤਿਉਹਾਰਾਂ ਦਾ ਇਕ ਵੱਖਰਾ ਹੀ ਰੰਗ ਹੈ। ਹਰ ਤਿਉਹਾਰ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਧਾਰਮਿਕ ਕਥਾ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਤੇ ਜੀਵਨ ਲਈ ਕੀਮਤੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇਂਦਾ ਹੈ। ਦਸਹਿਰਾ, ਜਿਸਨੂੰ ਵਿਜਯਦਸ਼ਮੀ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਹਨਾਂ ਤਿਉਹਾਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ ਜੋ ਸੱਚ ਦੀ ਝੂਠ ’ਤੇ ਜਿੱਤ ਅਤੇ ਨੇਕੀ ਦੀ ਬੁਰਾਈ ’ਤੇ ਫ਼ਤਿਹ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ। ਇਹ ਤਿਉਹਾਰ ਸਾਨੂੰ ਕੇਵਲ ਰਾਮ-ਰਾਵਣ ਦੀ ਕਥਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੁਣਾਉਂਦਾ, ਸਗੋਂ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਦੇ ਗੂੜ੍ਹੇ ਸੱਚਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਯਾਦ ਦਿਵਾਂਦਾ ਹੈ।
ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਪ੍ਰਸੰਗ
ਰਾਮ-ਰਾਵਣ ਯੁੱਧ
ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਕਥਾਵਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਜਦੋਂ ਲੰਕਾਪਤੀ ਰਾਵਣ ਨੇ ਮਾਤਾ ਸੀਤਾ ਦਾ ਹਰਣ ਕੀਤਾ, ਤਦੋਂ ਭਗਵਾਨ ਰਾਮ ਨੇ ਆਪਣੇ ਭਰਾਵਾਂ ਅਤੇ ਵਾਨਰ ਸੈਨਾ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਰਾਵਣ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਯੁੱਧ ਕੀਤਾ। ਲੰਬੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਅਸ਼ਵਿਨ ਮਹੀਨੇ ਦੀ ਸ਼ੁਕਲ ਪੱਖ ਦੀ ਦਸਵੀਂ ਤਾਰੀਖ ਨੂੰ ਭਗਵਾਨ ਰਾਮ ਨੇ ਰਾਵਣ ਦਾ ਸੰਘਾਰ ਕੀਤਾ। ਇਹ ਦਿਨ ਇਤਿਹਾਸਕ ਬਣ ਗਿਆ ਤੇ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਲਈ ਸੱਚ ਦੀ ਜਿੱਤ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਬਣ ਗਿਆ।
ਦੇਵੀ ਦੁਰਗਾ ਅਤੇ ਮਹਿਸਾਸੁਰ ਦਾ ਵਧ
ਇਕ ਹੋਰ ਕਥਾ ਅਨੁਸਾਰ, ਦੇਵੀ ਦੁਰਗਾ ਨੇ ਨੌਂ ਰਾਤਾਂ ਤੱਕ ਮਹਿਸਾਸੁਰ ਰਾਕਸ਼ਸ ਨਾਲ ਯੁੱਧ ਕੀਤਾ। ਦਸਵੇਂ ਦਿਨ ਦੇਵੀ ਨੇ ਉਸ ਦਾ ਅੰਤ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਦਿਨ ਨੂੰ ਵਿਜਯਦਸ਼ਮੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ – ਜਿੱਤ ਵਾਲੀ ਦਸਮੀ।
ਦਸਹਿਰਾ ਮਨਾਉਣ ਦਾ ਢੰਗ
ਰਾਮਲੀਲਾ
ਭਾਰਤ ਦੇ ਹਰੇਕ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਦਸਹਿਰੇ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਈ ਦਿਨਾਂ ਤੱਕ ਰਾਮਲੀਲਾ ਦੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਰਾਮਾਇਣ ਦੀਆਂ ਕਥਾਵਾਂ ਦਾ ਮਨਮੋਹਕ ਨਾਟਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਬੱਚੇ, ਬਜ਼ੁਰਗ, ਔਰਤਾਂ ਤੇ ਜਵਾਨ ਸਭ ਹੀ ਇਹਨਾਂ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਕਰਦੇ ਹਨ।
ਰਾਵਣ ਦੇ ਪੁਤਲੇ ਸਾੜਨਾ
ਦਸਹਿਰੇ ਦੇ ਦਿਨ ਰਾਵਣ, ਕੁੰਭਕਰਨ ਅਤੇ ਮੇਘਨਾਥ ਦੇ ਪੁਤਲੇ ਸਾੜੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਪੁਤਲੇ ਬੁਰਾਈ ਦੇ ਅੰਤ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹਨ। ਜਦੋਂ ਅੱਗ ਨਾਲ ਪੁਤਲੇ ਸੜਦੇ ਹਨ, ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਉਮੀਦ ਦੀਆਂ ਲਪਟਾਂ ਭੜਕਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਬੁਰਾਈ ਕਦੇ ਵੀ ਕਾਇਮ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕਦੀ।
ਮੇਲੇ ਅਤੇ ਖੁਸ਼ੀਆਂ
ਦਸਹਿਰੇ ਦੇ ਮੇਲੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠੇ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇੱਥੇ ਖਾਣ-ਪੀਣ ਦੇ ਸਟਾਲ, ਝੂਲੇ, ਖਿਡੌਣੇ, ਹਸਤ-ਕਲਾ ਦੇ ਸਮਾਨ ਤੇ ਕਈ ਰੰਗ-ਰਲੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਬੱਚਿਆਂ ਲਈ ਇਹ ਦਿਨ ਖਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਨਵੇਂ ਕੱਪੜੇ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਖਿਡੌਣਿਆਂ ਤੇ ਮਿੱਠਾਈਆਂ ਦਾ ਅਨੰਦ ਮਾਣਦੇ ਹਨ।
ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਦਸਹਿਰਾ
ਉੱਤਰ ਭਾਰਤ
ਉੱਤਰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਵਾਰਾਣਸੀ, ਅਯੋਧਿਆ ਤੇ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਰਾਮਲੀਲਾ ਦੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਰਾਮਲੀਲਾ ਮੈਦਾਨ ਦੀ ਰਾਮਲੀਲਾ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਵਿੱਚ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੈ।
ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ
ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਵਿੱਚ ਦਸਹਿਰਾ ਨੂੰ ਦੁਰਗਾ ਪੂਜਾ ਦੇ ਸਮਾਪਨ ਦੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਵਿਸ਼ਾਲ ਪੰਡਾਲ ਬਣਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਵਿਗ੍ਰਹਾਂ ਦੀ ਵਿਸਰਜਨ ਯਾਤਰਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
ਦੱਖਣ ਭਾਰਤ
ਦੱਖਣ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦਿਨ ਨੂੰ ਵਿਜਯਦਸ਼ਮੀ ਦੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਖ਼ਾਸ ਮਹੱਤਤਾ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਲੋਕ ਇਸ ਦਿਨ ਨਵੇਂ ਸਿੱਖਣ ਵਾਲੇ ਕੰਮ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਅੱਖਰ ਗਿਆਨ ਦਿਵਾਉਣਾ ਸ਼ੁਭ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ
ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਵਿੱਚ ਲੋਕ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਸੋਨੇ ਦੇ ਪੱਤੇ (ਆਪਟੇ ਦੇ ਪੱਤੇ) ਵਟਾਂਦਰੇ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜਿਸਨੂੰ ਧਨ-ਸਮ੍ਰਿੱਧੀ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਆਧੁਨਿਕ ਮਹੱਤਤਾ
ਦਸਹਿਰਾ ਸਿਰਫ਼ ਧਾਰਮਿਕ ਤਿਉਹਾਰ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਲਈ ਰਾਹਦਾਰੀ ਹੈ।
ਇਹ ਸਾਨੂੰ ਸਿਖਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਝੂਠ, ਅਨਿਆਇ ਤੇ ਬੁਰਾਈ ਭਾਵੇਂ ਕਿੰਨੀ ਵੀ ਵੱਡੀ ਹੋਵੇ, ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਸੱਚ ਤੇ ਨੇਕੀ ਦੀ ਜਿੱਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
ਅੱਜ ਦੇ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਜਿੱਥੇ ਸਮਾਜਿਕ ਬੁਰਾਈਆਂ – ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਨਸ਼ਾ, ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ, ਹਿੰਸਾ ਤੇ ਲਾਲਚ – ਵਧ ਰਹੀਆਂ ਹਨ, ਦਸਹਿਰਾ ਸਾਨੂੰ ਯਾਦ ਦਿਵਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਇਹਨਾਂ ਅੰਦਰਲੇ ਰਾਵਣਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਸਾੜਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।
ਇਹ ਤਿਉਹਾਰ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਏਕਤਾ, ਭਾਈਚਾਰਾ ਅਤੇ ਸਾਂਝੀ ਖੁਸ਼ੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰੋਤਸਾਹਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਦਸਹਿਰਾ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਲਈ ਸਦੀਵੀ ਸਿੱਖਿਆ ਛੱਡਦਾ ਹੈ – ਸੱਚ ਦੀ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਜਿੱਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਭਗਵਾਨ ਰਾਮ ਨੇ ਰਾਵਣ ਦਾ ਸੰਘਾਰ ਕੀਤਾ, ਓਹੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਰ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰਲੇ ਰਾਵਣ – ਕ੍ਰੋਧ, ਅਹੰਕਾਰ, ਲਾਲਚ ਤੇ ਈਰਖਾ – ਨੂੰ ਵੀ ਨਾਸ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਤਿਉਹਾਰ ਸਾਨੂੰ ਯਾਦ ਦਿਵਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਨੇਕੀ ਦੀ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਅਮਨ ਤੇ ਖੁਸ਼ਹਾਲੀ ਆ ਸਕਦੀ ਹੈ।
ਗੁਰਭਿੰਦਰ ਗੁਰੀ