ਪੱਤਰਕਾਰਤਾ ਵਿੱਚ ਨਿਰਪੱਖਤਾ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ।
ਪੱਤਰਕਾਰਤਾ ਸਿਰਫ਼ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਜਾਂ ਆਰਥਿਕ ਖ਼ਬਰਾਂ ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਨਹੀਂ।
ਪਹਿਲਾ ਅਖ਼ਬਾਰ – 1780 ਵਿੱਚ ਜੇਮਸ ਆਗਸਟਸ ਹਿੱਕੀ ਨੇ "Bengal Gazette" ਨਾਂ ਦਾ ਅਖ਼ਬਾਰ ਕੱਢਿਆ। ਇਹ ਭਾਰਤ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਅਖ਼ਬਾਰ ਸੀ।
ਪਹਿਲੇ ਪੰਜਾਬੀ ਅਖ਼ਬਾਰ – "ਪ੍ਰਕਾਸ਼", "ਖ਼ਾਲਸਾ
ਟੈਕਨਾਲੋਜੀ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਨਾਲ ਪੱਤਰਕਾਰਤਾ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਵੱਡੇ ਬਦਲਾਅ ਆਏ ਹਨ।
ਪੱਤਰਕਾਰਤਾ, ਜਿਸਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਜਰਨਲਿਜ਼ਮ (Journalism) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਸਿਰਫ਼ ਖ਼ਬਰਾਂ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਦਾ ਜ਼ਰੀਆ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਸਮਾਜਕ ਬਦਲਾਅ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਹਥਿਆਰ ਹੈ। ਲੋਕਤੰਤਰ ਵਿੱਚ ਜਿੱਥੇ ਵਿਧਾਇਕ (Legislature), ਕਾਰਜਕਾਰੀ (Executive) ਅਤੇ ਨਿਆਂਪਾਲਿਕਾ (Judiciary) ਤਿੰਨ ਥੰਮ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਉੱਥੇ ਪੱਤਰਕਾਰਤਾ ਨੂੰ ਚੌਥਾ ਥੰਮ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਉਹ ਤਾਕਤ ਹੈ ਜੋ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਜਨਤਾ ਵਿਚਕਾਰ ਪੁਲ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਹੈ।
ਪੱਤਰਕਾਰਤਾ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕੰਮ ਲੋਕਾਂ ਤੱਕ ਸੱਚਾਈ ਪਹੁੰਚਾਉਣਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਸੱਚਾਈ ਜੋ ਕਈ ਵਾਰ ਹਾਕਮ ਵਰਗ ਲੋਕਾਂ ਤੋਂ ਲੁਕਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਜੇ ਪੱਤਰਕਾਰਤਾ ਨਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਮਨਮਾਨੀਆਂ ਕਰ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ, ਪਰ ਮੀਡੀਆ ਦਾ ਨਿਗਰਾਨੀ ਭਰਾ ਰੂਪ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕਦਾ ਹੈ।
ਲੋਕਤੰਤਰ ਦੀ ਖੂਬਸੂਰਤੀ ਹੀ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਹਰ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਕਹਿਣ ਦਾ ਹੱਕ ਹੈ। ਪਰ ਜਦੋਂ ਗਰੀਬ, ਪੀੜਤ ਅਤੇ ਮਜ਼ਲੂਮ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਖ਼ੁਦ ਨਹੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ, ਉਥੇ ਪੱਤਰਕਾਰਤਾ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਅਵਾਜ਼ ਬਣਦੀ ਹੈ
ਲੋਕਤੰਤਰ ਅਤੇ ਪੱਤਰਕਾਰਤਾ ਦਾ ਸੰਬੰਧ
ਲੋਕਤੰਤਰ ਨੂੰ “ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਹਕੂਮਤ, ਲੋਕਾਂ ਦੁਆਰਾ, ਲੋਕਾਂ ਲਈ” ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਪੱਤਰਕਾਰਤਾ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਹੈ।
ਲੋਕਾਂ ਲਈ – ਪੱਤਰਕਾਰਤਾ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸੁਪਨੇ ਅਤੇ ਹੱਕਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦੀ ਹੈ।
ਲੋਕਾਂ ਦੁਆਰਾ – ਪੱਤਰਕਾਰਤਾ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਅਵਾਜ਼ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਪੱਤਰਕਾਰ ਆਪ ਵੀ ਸਮਾਜ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹਨ।
ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਹਕੂਮਤ – ਪੱਤਰਕਾਰਤਾ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਯਾਦ ਦਵਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰਨ ਆਏ ਹਨ, ਨਾ ਕਿ ਆਪਣੇ ਹਿੱਤਾਂ ਲਈ।
ਇਸ ਲਈ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਿੱਥੇ ਪੱਤਰਕਾਰਤਾ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਲੋਕਤੰਤਰ ਵੀ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
ਇਤਿਹਾਸਕ ਪੱਖ
ਪੱਤਰਕਾਰਤਾ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਬਹੁਤ ਪੁਰਾਣਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਛਪਾਈ ਦੀ ਕਲਾ ਆਈ, ਤਾਂ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਖ਼ਬਰਾਂ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪੱਤਰਕਾਰਤਾ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ 18ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਹੋਈ।
ਪਹਿਲਾ ਅਖ਼ਬਾਰ – 1780 ਵਿੱਚ ਜੇਮਸ ਆਗਸਟਸ ਹਿੱਕੀ ਨੇ "Bengal Gazette" ਨਾਂ ਦਾ ਅਖ਼ਬਾਰ ਕੱਢਿਆ। ਇਹ ਭਾਰਤ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਅਖ਼ਬਾਰ ਸੀ।
ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਲਹਿਰ ਵਿੱਚ ਭੂਮਿਕਾ – ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ ਨੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਹਕੂਮਤ ਦੇ ਜ਼ੁਲਮਾਂ ਨੂੰ ਬੇਨਕਾਬ ਕੀਤਾ। ਬਾਲ ਗੰਗਾਧਰ ਤਿਲਕ, ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ, ਲਾਲਾ ਲਾਜਪਤ ਰਾਇ ਵਰਗੇ ਨੇਤਾ ਆਪ ਵੀ ਪੱਤਰਕਾਰ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜਾਗਰੂਕ ਕੀਤਾ
ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਪੱਤਰਕਾਰਤਾ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ
ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਪੱਤਰਕਾਰਤਾ ਨੇ ਖ਼ਾਸ ਅਹਿਮੀਅਤ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ।
ਪਹਿਲੇ ਪੰਜਾਬੀ ਅਖ਼ਬਾਰ – "ਪ੍ਰਕਾਸ਼", "ਖ਼ਾਲਸਾ ਅਖ਼ਬਾਰ", "ਅਕਾਲੀ" ਆਦਿ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਵਿੱਚ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ।
ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸੁਧਾਰ ਲਹਿਰ – ਪੱਤਰਕਾਰਤਾ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠੇ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਦੇ ਸੁਧਾਰ ਲਈ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ।
ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਲੜਾਈ – ਪੰਜਾਬੀ ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੀਆਂ ਨੀਤੀਆਂ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਆਵਾਜ਼ ਬੁਲੰਦ ਕੀਤੀ। ਕਈ ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਕੈਦਾਂ ਵੀ ਕਾਟਣੀਆਂ ਪਈਆਂ।
ਆਧੁਨਿਕ ਪੱਤਰਕਾਰਤਾ
ਟੈਕਨਾਲੋਜੀ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਨਾਲ ਪੱਤਰਕਾਰਤਾ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਵੱਡੇ ਬਦਲਾਅ ਆਏ ਹਨ। ਜਿਹੜੀ ਪੱਤਰਕਾਰਤਾ ਕਦੇ ਸਿਰਫ਼ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਸੀ, ਉਹ ਅੱਜ ਇੰਟਰਨੈਟ, ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ, ਰੇਡੀਓ ਅਤੇ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹਰ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਚੁੱਕੀ ਹੈ।
ਪ੍ਰਿੰਟ ਮੀਡੀਆ (Print Media)
ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਅਤੇ ਮੈਗਜ਼ੀਨਾਂ ਦੀ ਆਪਣੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪਹਿਚਾਣ ਹੈ।
ਅਖ਼ਬਾਰ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਵੇਰੇ-ਸਵੇਰੇ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਖ਼ਬਰਾਂ ਦਿੰਦੇ ਹਨ।
ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣਾਤਮਕ ਲੇਖ, ਸੰਪਾਦਕੀ (editorial) ਅਤੇ ਕਾਲਮ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਖ਼ਬਰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੇ, ਸਗੋਂ ਉਸਦੇ ਪਿੱਛੇ ਦੀ ਸੱਚਾਈ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਵੀ ਦਿੰਦੇ ਹਨ।
ਇਲੈਕਟ੍ਰਾਨਿਕ ਮੀਡੀਆ (Electronic Media)
ਟੀਵੀ ਚੈਨਲਾਂ ਨੇ ਖ਼ਬਰਾਂ ਦੇਣ ਦੇ ਢੰਗ ਨੂੰ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।
ਹੁਣ ਲੋਕ 24-ਘੰਟੇ ਖ਼ਬਰਾਂ ਦੇਖ ਸਕਦੇ ਹਨ।
ਲਾਈਵ ਰਿਪੋਰਟਿੰਗ ਨਾਲ ਘਟਨਾ ਉਸ ਸਮੇਂ ਹੀ ਲੋਕਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਦੀ ਹੈ।
ਰੇਡੀਓ ਪੱਤਰਕਾਰਤਾ
ਹਾਲਾਂਕਿ ਰੇਡੀਓ ਨੂੰ ਕਈ ਲੋਕ ਪੁਰਾਣਾ ਮੀਡੀਆ ਮੰਨਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਇਹ ਅੱਜ ਵੀ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ।
ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਪਿੰਡਾਂ ਅਤੇ ਦੂਰ-ਦੁਰੱਸਤ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਰੇਡੀਓ ਲੋਕਾਂ ਤੱਕ ਖ਼ਬਰਾਂ ਪਹੁੰਚਾਉਂਦਾ ਹੈ।
ਡਿਜ਼ਿਟਲ ਪੱਤਰਕਾਰਤਾ (Digital Journalism)
ਇੰਟਰਨੈਟ ਨੇ ਪੱਤਰਕਾਰਤਾ ਨੂੰ ਨਵੀਂ ਉਚਾਈਆਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਹਨ।
ਵੈਬਸਾਈਟਾਂ, ਖ਼ਬਰ ਪੋਰਟਲ ਅਤੇ ਮੋਬਾਈਲ ਐਪ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮਿੰਟਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੰਦੇ ਹਨ।
ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ (Facebook, X/Twitter, Instagram, YouTube) ਨੇ ਹਰ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਪੱਤਰਕਾਰ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਹੁਣ ਹਰ ਕੋਈ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਦੁਨੀਆ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਪੱਤਰਕਾਰਤਾ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ
ਪੱਤਰਕਾਰਤਾ ਬਿਨਾਂ ਲੋਕਤੰਤਰ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਕਰਨੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੈ। ਇਹ ਕਈ ਪੱਧਰਾਂ ’ਤੇ ਆਪਣੀ ਮਹੱਤਤਾ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ।
ਸੱਚਾਈ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਉਣਾ
ਪੱਤਰਕਾਰ ਉਹ ਗੱਲ ਲੋਕਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਉਂਦੇ ਹਨ ਜੋ ਕਈ ਵਾਰ ਹਾਕਮ ਛੁਪਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਘਪਲੇ, ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ, ਗਲਤ ਨੀਤੀਆਂ — ਇਹ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪੱਤਰਕਾਰ ਹੀ ਲੋਕਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਉਂਦੇ ਹਨ।
ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਅਵਾਜ਼ ਬਣਨਾ
ਜਦੋਂ ਗਰੀਬ ਕਿਸਾਨ, ਮਜ਼ਦੂਰ ਜਾਂ ਆਮ ਨਾਗਰਿਕ ਆਪਣੀ ਸਮੱਸਿਆ ਖ਼ੁਦ ਸਰਕਾਰ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚਾ ਸਕਦਾ, ਪੱਤਰਕਾਰ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਅਵਾਜ਼ ਬਣਦਾ ਹੈ।
ਲੋਕਤੰਤਰ ਦੀ ਰੱਖਿਆ
ਮੀਡੀਆ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਗਲਤ ਫੈਸਲਾ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਪੱਤਰਕਾਰਤਾ ਉਸ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਕੂਮਤ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਹੱਦਾਂ ਵਿੱਚ ਰੱਖਦੀ ਹੈ।
ਜਨਤਾ ਨੂੰ ਜਾਗਰੂਕ ਕਰਨਾ
ਸਿੱਖਿਆ, ਸਿਹਤ, ਵਾਤਾਵਰਨ, ਗਰੀਬੀ, ਅਪਰਾਧ ਵਰਗੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ’ਤੇ ਖ਼ਬਰਾਂ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ।ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਜੀ
ਹੁਣ ਆਓ ਅਸੀਂ ਪੰਜਾਬੀ ਪੱਤਰਕਾਰਤਾ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ, ਆਧੁਨਿਕ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਇਸਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਅਤੇ ਨਿਸ਼ਕਰਸ਼ ਲਿਖੀਏ।
ਪੰਜਾਬੀ ਪੱਤਰਕਾਰਤਾ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ
ਪੰਜਾਬੀ ਪੱਤਰਕਾਰਤਾ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਰਿਹਾ ਹੈ।
19ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜਾਗਰੂਕ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਵੱਡਾ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ।
"ਖਾਲਸਾ ਅਖ਼ਬਾਰ", "ਅਖ਼ਬਾਰ-ਏ-ਅਮ", "ਅਜੀਤ" ਆਦਿ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਬਣ ਕੇ ਕੰਮ ਕੀਤਾ।
ਪੰਜਾਬੀ ਪੱਤਰਕਾਰਤਾ ਨੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸੱਚਾਈ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਹੱਕਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਹੈ।
ਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ:
ਸਮਾਜਿਕ ਜਾਗਰੂਕਤਾ – ਪੰਜਾਬੀ ਪੱਤਰਕਾਰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਕਿਸਾਨਾਂ, ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਅਤੇ ਗਰੀਬ ਵਰਗਾਂ ਦੇ ਹੱਕਾਂ ਲਈ ਅਵਾਜ਼ ਉਠਾਉਂਦੇ ਰਹੇ।
ਧਾਰਮਿਕ ਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਰੂਹ – ਪੰਜਾਬੀ ਪੱਤਰਕਾਰਤਾ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦੀ ਬਾਣੀ, ਸਿੱਖੀ ਦੇ ਅਸੂਲ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੀ ਮਹਿਕ ਮਿਲਦੀ ਹੈ।
ਇਨਕਲਾਬੀ ਰੂਪ – ਗਦਰ ਲਹਿਰ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਪੰਜਾਬੀ ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ ਨੇ ਇਨਕਲਾਬ ਦੀ ਚਿੰਗਾਰੀ ਸਲਗਾਈ।
ਲੋਕ-ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ – ਪੰਜਾਬੀ ਪੱਤਰਕਾਰਤਾ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਵਿੱਚ ਵੱਡਾ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ।
ਆਧੁਨਿਕ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਪੱਤਰਕਾਰਤਾ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ
ਅੱਜ ਪੰਜਾਬੀ ਪੱਤਰਕਾਰਤਾ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਬਣੀ ਹੋਈ ਹੈ।
ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੀ ਲੜਾਈ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਮੀਡੀਆ ਨੇ ਦੁਨੀਆ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਇਆ।
ਨਸ਼ਿਆਂ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ, ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ, ਪ੍ਰਵਾਸ ਦੀ ਲਹਿਰ, ਹੜ੍ਹਾਂ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਮੁੱਦੇ — ਇਹ ਸਾਰੇ ਮਸਲੇ ਪੰਜਾਬੀ ਪੱਤਰਕਾਰਤਾ ਦੀਆਂ ਖ਼ਬਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕੇਂਦਰ ਬਣੇ ਰਹੇ।
ਪੰਜਾਬੀ ਮੀਡੀਆ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ, ਗੀਤ-ਸੰਗੀਤ ਅਤੇ ਕਲਾ ਨੂੰ ਵੀ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਪ੍ਰਚਾਰਿਆ।
ਨਵੇਂ ਮੰਚ:
ਪ੍ਰਿੰਟ ਮੀਡੀਆ (ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ) ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਅੱਜ ਡਿਜੀਟਲ ਮੀਡੀਆ (ਆਨਲਾਈਨ ਪੋਰਟਲ, ਯੂਟਿਊਬ ਚੈਨਲ, ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਪਲੇਟਫਾਰਮ) ਨੇ ਵੀ ਪੰਜਾਬੀ ਪੱਤਰਕਾਰਤਾ ਨੂੰ ਨਵੀਂ ਉਚਾਈ ਦਿੱਤੀ ਹੈ।
ਅੱਜ ਪੰਜਾਬੀ ਖ਼ਬਰਾਂ ਕੈਨੇਡਾ, ਇੰਗਲੈਂਡ, ਅਮਰੀਕਾ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ ਤੱਕ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਰਹੀਆਂ ਹਨ।
ਪੱਤਰਕਾਰਤਾ ਲੋਕਤੰਤਰ ਦਾ ਚੌਥਾ ਥੰਮ ਹੈ।
ਜੇਹੜਾ ਥੰਮ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਲੋਕਤੰਤਰ ਦੀਆਂ ਬੁਨਿਆਦਾਂ ਹਿੱਲਣ ਲੱਗਦੀਆਂ ਹਨ।
ਪੰਜਾਬੀ ਪੱਤਰਕਾਰਤਾ ਨੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸੱਚਾਈ ਦਾ ਪੱਖ ਲਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਅਸਲ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖੀਆਂ ਹਨ।
ਪਰ ਅੱਜ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਇਸਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਕਈ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਹਨ — ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਫੇਕ ਨਿਊਜ਼, ਕਾਰਪੋਰੇਟ ਦਬਾਅ, ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦਖ਼ਲਅੰਦਾਜ਼ੀ ਅਤੇ TRP ਦੀ ਦੌੜ।
ਇਸ ਲਈ ਲੋੜ ਹੈ ਕਿ ਪੱਤਰਕਾਰ ਆਪਣੀ ਨਿਰਪੱਖਤਾ, ਸੱਚਾਈ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ’ਤੇ ਕਾਇਮ ਰਹਿਣ।
ਇੱਕ ਸੱਚਾ ਪੱਤਰਕਾਰ ਉਹੀ ਹੈ ਜੋ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਬਣੇ, ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਮੁਸੀਬਤਾਂ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰੇ ਅਤੇ ਸੱਚ ਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਡਰ-ਭੈ ਤੋਂ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਵੇ।
ਜੇ ਪੱਤਰਕਾਰਤਾ ਆਪਣੀ ਭੂਮਿਕਾ ਢੰਗ ਨਾਲ ਨਿਭਾਏ, ਤਾਂ ਲੋਕਤੰਤਰ ਸੱਚਮੁੱਚ ਮਜ਼ਬੂਤ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।
ਸਮਾਜਿਕ ਬਦਲਾਅ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਣਾ
ਕਈ ਵਾਰ ਇੱਕ ਖ਼ਬਰ ਪੂਰੇ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸੋਚ ਬਦਲ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਪੱਤਰਕਾਰਤਾ ਅਨਿਆਂ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਦੀ ਤਾਕਤ ਰੱਖਦੀ ਹੈ।
ਪੱਤਰਕਾਰਤਾ ਸਾਹਮਣੇ ਚੁਣੌਤੀਆਂ
ਲੋਕਤੰਤਰ ਵਿੱਚ ਪੱਤਰਕਾਰਤਾ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਹੈ, ਪਰ ਅੱਜ ਦੇ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਇਹ ਖੇਤਰ ਕਈ ਮੁਸ਼ਕਲਾਂ ਨਾਲ ਜੂਝ ਰਿਹਾ ਹੈ।
ਫੇਕ ਨਿਊਜ਼ (Fake News)
ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਦੇ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਸਮੱਸਿਆ ਫੇਕ ਨਿਊਜ਼ ਹੈ।
ਕਈ ਵਾਰ ਅਫ਼ਵਾਹਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ਬਰਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਫੈਲਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਇਹ ਅਫ਼ਵਾਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਡਰ, ਗਲਤਫ਼ਹਮੀਆਂ ਅਤੇ ਨਫ਼ਰਤ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ।
ਅਸਲ ਪੱਤਰਕਾਰਤਾ ਲਈ ਇਹ ਵੱਡਾ ਖ਼ਤਰਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਸੱਚਾਈ ਕਈ ਵਾਰ ਝੂਠ ਵਿੱਚ ਦਬ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
ਕਾਰਪੋਰੇਟ ਦਬਾਅ
ਵੱਡੇ ਕਾਰੋਬਾਰੀ ਘਰਾਣੇ ਮੀਡੀਆ ਘਰਾਂ ਦੇ ਮਾਲਕ ਹਨ।
ਉਹ ਆਪਣੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ ਖ਼ਬਰਾਂ ’ਤੇ ਦਬਾਅ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ।
ਕਈ ਵਾਰ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਜਾਂ ਘਪਲੇ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਨੂੰ ਰੋਕ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਹਿੱਤਾਂ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦਖ਼ਲਅੰਦਾਜ਼ੀ
ਕਈ ਵਾਰ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪਾਰਟੀਆਂ ਮੀਡੀਆ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦਾ ਹਥਿਆਰ ਬਣਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ।
ਮੀਡੀਆ ਦੀ ਨਿਰਪੱਖਤਾ ਇਸ ਕਾਰਨ ਘੱਟ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
ਜਦੋਂ ਪੱਤਰਕਾਰਤਾ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਪੱਖੀ ਹੋ ਕੇ ਕੰਮ ਕਰੇ ਤਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਭਰੋਸਾ ਟੁੱਟਦਾ ਹੈ।
TRP ਦੀ ਦੌੜ
ਟੀਵੀ ਚੈਨਲ ਆਪਣੀ ਦਰਸ਼ਕ ਸੰਖਿਆ ਵਧਾਉਣ ਲਈ sensational (ਚਟਪਟੀ) ਖ਼ਬਰਾਂ ਦਿਖਾਉਂਦੇ ਹਨ।
ਸੱਚਾਈ ਅਤੇ ਗੰਭੀਰ ਖ਼ਬਰਾਂ ਪਿੱਛੇ ਰਹਿ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ।
ਮਨੋਰੰਜਨ ਦੀ ਓਟ ਵਿੱਚ ਪੱਤਰਕਾਰਤਾ ਆਪਣਾ ਅਸਲੀ ਮਕਸਦ ਭੁੱਲਣ ਲੱਗਦੀ ਹੈ।
ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ
ਸੱਚ ਲਿਖਣ ਵਾਲੇ ਪੱਤਰਕਾਰ ਕਈ ਵਾਰ ਧਮਕੀਆਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਦੇ ਹਨ।
ਕਈ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਕੈਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਇਹ ਪੱਤਰਕਾਰਤਾ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ’ਤੇ ਸਿੱਧਾ ਹਮਲਾ ਹੈ।
ਸੱਚੇ ਪੱਤਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀਆਂ
ਇੱਕ ਸੱਚਾ ਪੱਤਰਕਾਰ ਸਿਰਫ਼ ਖ਼ਬਰਾਂ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ, ਸਗੋਂ ਸਮਾਜ ਦੀ ਰਹਿਨੁਮਾਈ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਸੱਚਾਈ ਨਾਲ ਕੋਈ ਸਮਝੌਤਾ ਨਾ ਕਰਨਾ
ਪੱਤਰਕਾਰ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਧਰਮ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਸੱਚਾਈ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਵੇ।
ਕਿਸੇ ਵੀ ਦਬਾਅ ਜਾਂ ਲਾਲਚ ਦੇ ਅੱਗੇ ਝੁਕਣਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹੀਦਾ।
ਨਿਰਪੱਖਤਾ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖਣਾ
ਪੱਤਰਕਾਰਤਾ ਵਿੱਚ ਨਿਰਪੱਖਤਾ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ।
ਖ਼ਬਰਾਂ ਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਮਿਲਾਏ ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਹੀ ਸੱਚੀ ਪੱਤਰਕਾਰਤਾ ਹੈ।
ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਭਲਾਈ ਨੂੰ ਪਹਿਲ ਦੇਣਾ
ਪੱਤਰਕਾਰ ਨੂੰ ਸੋਚਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸਦੀ ਖ਼ਬਰ ਨਾਲ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ’ਤੇ ਕੀ ਅਸਰ ਪਵੇਗਾ।
ਖ਼ਬਰ ਉਹੋ ਜਿਹੜੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਹਿੱਤ ਵਿੱਚ ਹੋਵੇ।
ਸਮਾਜਿਕ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਨਿਭਾਉਣਾ
ਪੱਤਰਕਾਰਤਾ ਸਿਰਫ਼ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਜਾਂ ਆਰਥਿਕ ਖ਼ਬਰਾਂ ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਨਹੀਂ।
ਸਿੱਖਿਆ, ਸਿਹਤ, ਵਾਤਾਵਰਨ, ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਦੇ ਮੁੱਦੇ, ਗਰੀਬਾਂ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ — ਇਹ ਸਭ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ’ਤੇ ਧਿਆਨ ਦੇਣਾ ਵੀ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੈ।
ਅਫ਼ਵਾਹਾਂ ਤੋਂ ਬਚਣਾ
ਹਰ ਖ਼ਬਰ ਨੂੰ ਪੱਕੇ ਸਬੂਤਾਂ ਨਾਲ ਜਾਂਚਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਛਾਪਣਾ ਜਾਂ ਦਿਖਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।
ਅਣਜਾਂਚੀਆਂ ਖ਼ਬਰਾਂ ਪੱਤਰਕਾਰਤਾ ਦੀ ਭਰੋਸੇਯੋਗਤਾ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ।
ਗੁਰਭਿੰਦਰ ਗੁਰੀ
ਪੱਤਰਕਾਰ
+447951 590424