ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਹੜ੍ਹ ਨੇ ਸਦਾ ਹੀ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਤੇ ਡੂੰਘਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਛੱਡਿਆ
ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਹੜ੍ਹ ਦੇ ਕਾਰਨ ਕੁਦਰਤੀ ਅਤੇ ਮਾਨਵ-ਸੰਬੰਧੀ ਦੋਹਾਂ ਕਿਸਮ ਦੇ ਹਨ।
ਪੰਜਾਬ, ਆਪਣੇ ਹਰੇ-ਭਰੇ ਖੇਤਾਂ ਅਤੇ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਆਸਮਾਨ ਵਾਲੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਲਈ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਇਸ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਹੜ੍ਹ ਨੇ ਸਦਾ ਹੀ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਤੇ ਡੂੰਘਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਛੱਡਿਆ ਹੈ। ਹੜ੍ਹ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਕੁਦਰਤੀ ਆਪਦਾ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ, ਆਰਥਿਕਤਾ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਢਾਂਚੇ ਲਈ ਵੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਚੁਣੌਤੀ ਹੈ। ਇਹ ਕਹਾਣੀ ਸਾਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਹਰ ਪਾਸੇ ਪਾਣੀ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਹੜ੍ਹ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੁਖਾਂਤ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਲੋਕ ਇਸ ਤੋਂ ਕਿਵੇਂ ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਤਿਆਰੀ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ।
ਹੜ੍ਹ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ
ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਹੜ੍ਹ ਦੇ ਕਾਰਨ ਕੁਦਰਤੀ ਅਤੇ ਮਾਨਵ-ਸੰਬੰਧੀ ਦੋਹਾਂ ਕਿਸਮ ਦੇ ਹਨ। ਹੇਠਾਂ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ:
ਕੁਦਰਤੀ ਕਾਰਨ
1. ਅਸਧਾਰਨ ਮੀਂਹ
ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਮੀਂਹ ਦਾ ਪੈਣਾ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਵੱਧ ਜਾਂ ਘੱਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਮੀਂਹ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਨਿਯਮਤ ਹੱਦ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਨਦੀਆਂ, ਖੇਤਾਂ ਅਤੇ ਪਿੰਡ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਡੁੱਬ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਖਾਸ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸਤਲੁਜ, ਚਨਾਬ, ਬਿਆਸ ਅਤੇ ਰਾਵੀ ਨਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ।
2. ਹਿਮਾਲੇ ਅਤੇ ਗਲੇਸ਼ੀਅਰਾਂ ਤੋਂ ਪਾਣੀ ਦਾ ਪਿਘਲਣਾ
ਗਰਮੀਆਂ ਵਿੱਚ ਹਿਮਾਲੇ ਦੇ ਗਲੇਸ਼ੀਅਰ ਪਿਘਲਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਨਦੀਆਂ ਦਾ ਪਾਣੀ ਵਧਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਹੜ੍ਹ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
3. ਤੂਫ਼ਾਨ ਅਤੇ ਚੱਕਰੀ ਹਵਾ (Cyclones)
ਸਮੁੰਦਰੀ ਤੂਫ਼ਾਨ ਅਤੇ ਮੌਸਮੀ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਵੀ ਵੱਡੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ।
ਮਾਨਵ ਬਣਾਏ ਕਾਰਨ
1. ਡੈਮਾਂ ਅਤੇ ਬੰਧਾਂ ਦਾ ਸਹੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਨਾ ਹੋਣਾ
ਅਣਯੋਜਿਤ ਜਾਂ ਟੁੱਟੇ ਬੰਧ ਹੜ੍ਹ ਨੂੰ ਵਧਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ।
2. ਜੰਗਲਾਂ ਦੀ ਕਟਾਈ
ਜੰਗਲ ਕੱਟਣ ਨਾਲ ਮਿੱਟੀ ਹਿੱਲੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਨਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵਗਦਾ ਹੈ।
3. ਅਣਿਯੋਜਿਤ ਸ਼ਹਿਰੀ ਵਿਕਾਸ
ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਮਾਰਜਿਨਾਂ ‘ਤੇ ਘਰ ਅਤੇ ਇਮਾਰਤਾਂ ਬਣਾਉਣ ਨਾਲ ਹੜ੍ਹ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵੱਧ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਇਤਿਹਾਸਕ ਹੜ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ
1. 1978 ਦਾ ਹੜ੍ਹ
1978 ਦਾ ਹੜ੍ਹ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਇਕ ਵੱਡਾ ਦੁਖਾਂਤ ਸਾਬਿਤ ਹੋਇਆ। ਸਤਲੁਜ ਅਤੇ ਚਨਾਬ ਨਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਉੱਚ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਭਰ ਗਈਆਂ। ਪਿੰਡ ਪਾਣੀ ਹੇਠ ਡੁੱਬ ਗਏ ਅਤੇ ਲੱਖਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਘਰ ਛੱਡ ਕੇ ਰੈਫ਼ਯੂਜੀ ਕੈਂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾਣਾ ਪਿਆ। ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਤਬਾਹ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਆਮਦਨੀ ਤੋਂ ਵੀ ਵਾਂਝਾ ਹੋਣਾ ਪਿਆ। ਇਸ ਹੜ੍ਹ ਨੇ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਤਿਆਰੀ ਬਿਨਾਂ ਹੜ੍ਹ ਬਹੁਤ ਤਬਾਹੀ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ।
2. 1988 ਦਾ ਹੜ੍ਹ
1988 ਦਾ ਹੜ੍ਹ ਪਹਿਲੇ ਹੜ੍ਹ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਤਬਾਹੀ ਵਾਲਾ ਸੀ। ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਬੰਧ ਟੁੱਟ ਗਏ ਅਤੇ ਕਈ ਪਿੰਡ ਪਾਣੀ ਹੇਠ ਆ ਗਏ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਰਾਹਤ ਕੈਂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾਣਾ ਪਿਆ। ਸਰਕਾਰੀ ਪ੍ਰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਪਾਣੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵਧਦਾ ਰਿਹਾ। ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੱਸਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਕਈ ਪਰਿਵਾਰ ਆਪਣੀ ਸਾਰੀ ਸੰਪਤੀ ਛੱਡ ਕੇ ਮਦਦ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰਦੇ ਰਹੇ।
3. 2013 ਦਾ ਹੜ੍ਹ
2013 ਵਿੱਚ ਚਨਾਬ ਅਤੇ ਸਤਲੁਜ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕਿਨਾਰੇ ਪਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਕਈ ਪਿੰਡ ਪਾਣੀ ਹੇਠ ਡੁੱਬ ਗਏ। ਇਸ ਵਾਰ ਹੜ੍ਹ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਅਤੇ ਨੁਕਸਾਨ ਬਹੁਤ ਵੱਧ ਸੀ। ਸਰਕਾਰੀ ਰਾਹਤ ਮਾਰਗਾਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਮੇਂ ਸਿਰ ਰਾਹਤ ਨਹੀਂ ਮਿਲੀ। ਇਸ ਹੜ੍ਹ ਨੇ ਸਿਖਾਇਆ ਕਿ ਹੜ੍ਹ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਬੰਧ ਬਿਨਾਂ ਲੋਕ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕਦੇ।
ਹੜ੍ਹ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ
1. ਮਾਨਵ ਜੀਵਨ
ਘਰਾਂ ਦਾ ਖ਼ਤਰਾ ਅਤੇ ਬੇਘਰ ਹੋਣਾ।
ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮੌਤ।
ਪਾਣੀ ਕਾਰਨ ਰੋਗ ਅਤੇ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਦਾ ਫੈਲਣਾ।
2. ਖੇਤੀਬਾੜੀ
ਫਸਲਾਂ ਦਾ ਨਾਸ ਹੋਣਾ।
ਖੇਤੀ ਵਾਲੇ ਜ਼ਮੀਨ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਣਾ।
ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਆਮਦਨੀ ਖਤਮ ਹੋਣਾ।
3. ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਪ੍ਰਭਾਵ
ਪਿੰਡਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦਾ ਆਧਾਰਿਕ ਢਾਂਚਾ ਨੁਕਸਾਨੀ।
ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਰਿਹਾਇਸ਼ ਅਤੇ ਸਿਹਤ ਸਹੂਲਤਾਂ ਦੀ ਘਾਟ।
ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਤਣਾਅ ਅਤੇ ਭੈਤਰ ਜੀਵਨ ਦੀ ਘਾਟ।
ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ
ਪਿੰਡ ਚੋਟੀਵਾਲੇ ਦੇ ਰਮਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਗੱਲ ਸੁਣੋ। ਉਸਦਾ ਪਿੰਡ 2013 ਦੇ ਹੜ੍ਹ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਹੇਠ ਡੁੱਬ ਗਿਆ। ਰਮਨ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਰੈਫ਼ਯੂਜੀ ਕੈਂਪ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣਾ ਪਿਆ। ਉਹ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪਾਣੀ ਹੇਠ ਆਪਣੇ ਸਾਰੇ ਸਮਾਨ ਨੂੰ ਦੇਖਣਾ ਅਤੇ ਬਚਾਉਣਾ ਸਮਭਵ ਨਹੀਂ ਸੀ।
ਅਜੀਤ ਕੌਰ, ਜੋ ਲੁਧਿਆਣਾ ਦੇ ਨੇੜੇ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ, ਦੱਸਦੀ ਹੈ ਕਿ ਹੜ੍ਹ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਦੇ ਤੇਜ਼ ਰੁਖ ਨਾਲ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸੜਕਾਂ ਅਤੇ ਘਰ ਛੱਡ ਕੇ ਉੱਚੇ ਥਾਂਆਂ ਤੇ ਜਾਣਾ ਪਿਆ। ਉਹ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਅਤੇ ਰਾਹਤ ਕਾਰਜਾਂ ਬਿਨਾਂ ਕਈ ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਜਾਂਦੇ।
ਰਾਹਤ ਕਾਰਜ ਅਤੇ ਸਿਖਿਆ
1. ਨਦੀਆਂ ਅਤੇ ਬੰਧਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ
ਡੈਮਾਂ ਅਤੇ ਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਬਣਾਉਣਾ।
ਟੁੱਟੇ ਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਤੁਰੰਤ ਮੁਰੰਮਤ ਕਰਨਾ।
2. ਜੰਗਲਾਂ ਅਤੇ ਮਾਰਜਿਨਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ
ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਮਾਰਜਿਨਾਂ ‘ਤੇ ਘਰ ਅਤੇ ਇਮਾਰਤਾਂ ਨਾ ਬਣਾਉਣਾ।
ਜੰਗਲਾਂ ਦੀ ਕਟਾਈ ਤੋਂ ਬਚਾਅ।
3. ਹੜ੍ਹ ਰਾਹਤ ਕਾਰਜ
ਰਾਹਤ ਕੈਂਪ ਅਤੇ ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਸੇਵਾਵਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ।
ਮੌਸਮੀ ਸੂਚਨਾ ਅਤੇ ਅਲਾਰਮ ਸਿਸਟਮ।
4. ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਤਿਆਰੀ
ਸੁਰੱਖਿਆ ਸਿਖਲਾਈ ਅਤੇ ਹੜ੍ਹ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਤੁਰੰਤ ਕਾਰਵਾਈ।
ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਖੁਰਾਕ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ।
ਹੜ੍ਹ ਸਿਰਫ਼ ਪਾਣੀ ਦਾ ਮੁੱਦਾ ਨਹੀਂ, ਬਲਕਿ ਇਹ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੀ ਲੜਾਈ ਹੈ – ਕੁਦਰਤੀ ਆਫ਼ਤਾਂ ਅਤੇ ਮਾਨਵ ਬਣਾਏ ਕਾਰਨਾਂ ਨਾਲ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਹੜ੍ਹ ਸਾਨੂੰ ਸਿਖਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸੁਰੱਖਿਆ, ਤਿਆਰੀ ਅਤੇ ਜ਼ਮੀਨੀ ਯੋਜਨਾ ਬਿਨਾਂ ਹੜ੍ਹ ਹਰ ਪਾਸੇ ਪਾਣੀ ਵਾਂਗ ਮਾਰ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ, ਸਰਕਾਰੀ ਰਾਹਤ ਕਾਰਜ ਅਤੇ ਤਿਆਰੀ ਸਿਖਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਹੜ੍ਹ ਨਾਲ ਨਜਿੱਠਣ ਲਈ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸਜਗਤਾ ਅਤੇ ਸਹਿਯੋਗ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ।
ਇਹ ਦੁਖਾਂਤ ਕਹਾਣੀ ਸਾਡੇ ਲਈ ਇੱਕ ਚੇਤਾਵਨੀ ਹੈ – ਕਿ ਹੜ੍ਹ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਦੁਖਾਂਤ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਸਰੋਤ ਵੀ ਹੈ।
ਗੁਰਭਿੰਦਰ ਗੁਰੀ
+44 7951 590424