ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਕਿਸਾਨੀ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਫਸਲੀ ਚੱਕਰ ਦੀ ਲੋੜ
ਪੰਜਾਬ ਖੇਤੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਸੂਬਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਜੋ ਸਮੁੱਚੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਅਨਾਜ ਦੀ ਮੰਗ ਪੂਰੀ ਕਰਨ ਦੇ ਵਿੱਚ ਸਮਰੱਥ ਸੀ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਅੱਜ ਪੰਜਾਬ ਸੂਬੇ ਦੀ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਸੰਕਟ ਦੀ ਲਪੇਟ 'ਚ ਹੈ। ਕੁਝ ਕੁ ਫਸਲਾਂ ਦੀ ਲਗਾਤਾਰ ਪੈਦਾਵਾਰ ਕਾਰਨ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਜ਼ਮੀਨ, ਪਾਣੀ, ਆਮਦਨ ਅਤੇ ਕਿਸਾਨੀ ਖੋਖਲੀ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਸੰਸਾਰ ਭਰ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਮਾਹਿਰ, ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਅਤੇ ਖੋਜ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਕਹਿ ਰਹੇ ਹਨ ਹਨ ਕਿ ਜੇਕਰ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਖੇਤੀ ਨੂੰ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਜਿਉਂਦਾ ਰੱਖਣਾ ਹੈ ਤਾਂ ਫਸਲੀ ਚੱਕਰ (Crop Diversification) ਲਾਗੂ ਕਰਨਾ ਸਮੇਂ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਲੋੜ ਹੈ।
ਫਸਲੀ ਚੱਕਰ ਦਾ ਕੀ ਮਤਲਬ ਹੈ?
ਫਸਲੀ ਚੱਕਰ ਦਾ ਸਿੱਧੇ ਸਾਧੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਕੁਝ ਖਾਸ ਫ਼ਸਲਾਂ ਉਗਾਉਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਮੌਸਮਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਿਸਮ ਦੀਆਂ ਫਸਲਾਂ ਉਗਾਣਾ। ਮਿਸਾਲ ਵਜੋਂ ਗਰਮੀ ਵਿੱਚ ਚਾਵਲ ਦੀ ਥਾਂ ਮੱਕੀ ਜਾਂ ਦਾਲਾਂ ਆਦਿ ਅਤੇ ਸਰਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਕਣਕ ਦੀ ਥਾਂ ਮਸਰ, ਸਰੋਂ ਜਾਂ ਵਣਸਪਤੀ ਫਸਲਾਂ ਦੀ ਬੀਜਾਈ।
ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਫਸਲੀ ਚੱਕਰ ਦੀ ਲੋੜ ਕਿਉਂ ਹੈ?
ਪਾਣੀ ਬਚਾਅ ਦਾ ਹੱਲ
ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ 80% ਇਲਾਕਾ ਜਲ ਪੱਧਰ ਦੇ ਘਟਣ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸਮੇਂ ਦੀ ਮੰਗ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਰੱਖਦਿਆਂ ਅੱਜ ਲੋੜ ਹੈ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਹਰ ਬੂੰਦ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਦ੍ਰਿੜ ਸੰਕਲਪ ਨਾਲ ਯਤਨ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ।
ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਤਾਕਤ ਬਚਾਉਣ ਲਈ
ਇੱਕੋ-ਇੱਕ ਫਸਲ ਉਗਾਉਣ ਨਾਲ ਮਿੱਟੀ 'ਚ ਇੱਕੋ ਤੱਤ ਦੀ ਲਗਾਤਾਰ ਖਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਗੁਣਵੱਤਾ ਖਤਮ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਫਸਲੀ ਚੱਕਰ ਨਾਲ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਫਿਕਸਿੰਗ ਅਤੇ ਜੈਵਿਕ ਤੱਤ ਵਧਾਉਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਬਣਦੀ ਹੈ।
ਕਿਸਾਨ ਦੀ ਆਮਦਨ ਵਧਾਉਣ ਲਈ
ਮੌਜੂਦਾ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਮੱਕੀ, ਦਾਲਾਂ, ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਅਤੇ ਫਲਾਂ ਉੱਤੇ ਵੀ( MSP) ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਸਮਰਥਨ ਮੁੱਲ ਦਿੱਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਹੋਰ ਉਤਪਾਦ ਦੀ ਪੈਦਾਵਾਰ ਕਰਕੇ ਕਿਸਾਨ ਇੱਕੋ ਵਾਰ 'ਚ ਕਈ ਕਈ ਫਸਲਾਂ ਤੋਂ ਆਮਦਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸਕਦੇ ਹਨ।
ਸਿਹਤਮੰਦ ਖੁਰਾਕ ਦੀ ਲੋੜ
ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਪੋਸ਼ਣ ਦੀ ਭਾਰੀ ਕਮੀ ਵੇਖੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਇੱਕੋ-ਇੱਕ ਅਨਾਜ ਦੀ ਖੁਰਾਕ ਦੇ ਨੁਕਸਾਨ ਵਜੋਂ ਕੁਪੋਸ਼ਣ ਤੇ ਆਮ ਰੋਗ ਵਧੇ ਹਨ। ਫਸਲੀ ਚੱਕਰ ਨਾਲ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਭਿੰਨਤਾਂ ਨਾਲ ਪੋਸ਼ਣ ਤੱਤ ਮਿਲਣਗੇ ।
ਮੌਸਮ ਦੀ ਅਣਿਸ਼ਚਿਤਤਾ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ
ਮੌਸਮ ਵਿੱਚ ਆ ਰਹੇ ਬਦਲਾਵ ਜਿਵੇਂ ਹੜ੍ਹ, ਸੋਕਾ ਫਸਲਾਂ ਦਾ ਕਾਫੀ ਨੁਕਸਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮੇਂ 'ਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਫਸਲਾਂ ਉਗਾਉਣ ਨਾਲ ਫਸਲਾਂ ਦੇ ਨੁਕਸਾਨ ਦਾ ਖਤਰਾ ਘੱਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਫਸਲ ਮਾੜੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਵਸੂਲੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ।
ਲੋਕਲ ਮੰਡੀ ਸਿਸਟਮ ਕਿਸਾਨਾਂ ਲਈ ਲਾਭਕਾਰੀ ਕਿਉਂ?
ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਲਈ ਪਿੰਡ ਪੱਧਰ ਤੇ ਲੋਕਲ ਮੰਡੀਆਂ ਜਾਂ ਫਾਰਮਰਜ਼ ਮਾਰਕੀਟ ਬਣਾਈਆਂ ਜਾਣ, ਤਾਂ ਕਿਸਾਨ ਬਿਨਾਂ ਮੱਧਵਰਗੀਆਂ ਦੇ ਆਪਣਾ ਉਤਪਾਦ ਸਿੱਧਾ ਗਾਹਕ ਤੱਕ ਵੇਚ ਸਕਣਗੇ।
ਇਸਦੇ ਫਾਇਦੇ :
ਕਿਸਾਨ ਨੂੰ ਵਧੀਆ ਮੁੱਲ ਮਿਲੇਗਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਸਿੱਧਾ ਖਪਤਕਾਰ ਨਾਲ ਜੁੜੇਗਾ।
ਖੇਤੀ ਦੇ ਵੈਰੀਟੀਫਿਕੇਸ਼ਨ ਲਈ ਸਟੈਂਡਰਡ ਬਣਣਗੇ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਗੁਣਵੱਤਾ ਵਾਲਾ ਮਾਲ ਵਧੇਗਾ।
ਤਾਜ਼ਾ ਸਬਜ਼ੀਆਂ, ਦਾਲਾਂ, ਫਲ ਅਤੇ ਹੋਰ ਉਤਪਾਦ ਸ਼ਹਿਰੀ ਖਪਤਕਾਰ ਤੱਕ ਸੌਖੀ ਉਪਲਬਧਤਾ।
ਛੋਟੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਲਈ ਆਤਮਨਿਰਭਰਤਾ ਦਾ ਰਾਹ ਖੁੱਲੇਗਾ।
ਰਾਜ ਦੇ ਅੰਦਰ ਹੀ ਵਿਕਾਸਸ਼ੀਲ ਪਿਛੜੇ ਖੇਤਰਾਂ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਮਿਲੇਗੀ।
ਸਰਕਾਰੀ ਪੱਖੋਂ ਕੀ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ?
ਹਰ ਤਹਿਸੀਲ ਜਾਂ ਪਿੰਡ ਗਰੁੱਪ ਵਿੱਚ ਲੋਕਲ ਐਗਰੀ ਮਾਰਕੀਟ ਯਾਰਡ ਬਣਾਉਣ।
ਕੋਲਡ ਸਟੋਰੇਜ ਅਤੇ ਫੂਡ ਪ੍ਰੋਸੈਸਿੰਗ ਯੂਨਿਟ ਦੀ ਸਹੂਲਤ ਨਾਲ ਕਿਸਾਨ ਆਪਣੇ ਮਾਲ ਨੂੰ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਸਟੋਰ ਕਰ ਸਕਣ।
MSME ਪਾਲਿਸੀ ਰਾਹੀਂ ਛੋਟੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਡਾਇਰੈਕਟ ਰਿਟੇਲਿੰਗ ਦੀ ਸਹੂਲਤ।
ਮੋਬਾਈਲ ਐਪ ਜਾਂ ਡਿਜੀਟਲ ਮੰਡੀ, ਜਿਥੋਂ ਕਿਸਾਨ ਆਪਣੇ ਉਤਪਾਦ ਦਾ ਮੋਲ ਤਿਆਰ ਕਰ ਸਕਣ।
ਸਰਕਾਰੀ ਅਤੇ ਮਾਹਿਰਾਂ ਦੇ ਸੁਝਾਅ :
ਪੰਜਾਬ ਐਗਰੀਕਲਚਰ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ (PAU) ਵੱਲੋਂ ਮੱਕੀ, ਕਾਲੀ ਮਸਰ, ਮਲਟਾਪਲ ਕਾਸਟਿੰਗ ਕ੍ਰਾਪ ਪੈਟਰਨ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।
MSP ਦੀ ਵਿਸਤਾਰ : ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਮੱਕੀ ਤੇ ਦਾਲਾਂ ਉੱਤੇ MSP ਲਾਗੂ ਹੋਣਾ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਕਦਮ ਹੈ।
ਐਗਰੀ ਬਾਇਓ ਡਾਇਵਰਸੀਟੀ ਮੁਹਿੰਮਾਂ : PAU ਤੇ ICAR ਵੱਲੋਂ ਨਵੇਂ ਸਿੰਚਾਈ ਤਰੀਕੇ, ਜੈਵਿਕ ਖੇਤੀ, ਕੁਦਰਤੀ ਖੇਤੀ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।
ਜੇਕਰ ਪੰਜਾਬ ਨੇ ਆਪਣੀ ਮਿੱਟੀ, ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਨੌਜਵਾਨ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਖੇਤੀ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ ਰੱਖਣਾ ਹੈ ਤਾਂ ਫਸਲੀ ਚੱਕਰ ਸਮੇਂ ਦੀ ਮੁੱਖ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ। ਇਹ ਨਾ ਸਿਰਫ ਮੌਸਮ ਤੇ ਆਰਥਿਕਤਾ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਵਧਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਮੁੜ ‘ਹਰੇ ਭਰੇ ਸੂਬੇ’ ਵੱਲ ਵਾਪਸ ਲੈ ਜਾਣ ਦਾ ਰਾਹ ਵੀ ਹੈ।
“ਮਿੱਟੀ ਬਚਾਓ, ਪਾਣੀ ਬਚਾਓ,
ਖੇਤੀ ਬਚਾਓ — ਫਸਲੀ ਚੱਕਰ ਲਾਓ”
ਸੁਰਿੰਦਰਪਾਲ ਸਿੰਘ
ਵਿਗਿਆਨ ਅਧਿਆਪਕ
ਸ੍ਰੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਸਾਹਿਬ।