ਅਜੋਕੇ ਪਦਾਰਥਵਾਦਕ ਯੁੱਗ ਨੂੰ ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਇਕ ਸ਼ਬਦ ਵਿੱਚ ਸਮੇਟਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਉਹ ਸ਼ਬਦ ਹੈ ਸਿਰਫ਼ ਤੇ ਸਿਰਫ਼ ਆਤਮ-ਕੇਂਦਰਤਾ। ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਵਿਚਾਰ, ਕਰਮ ਅਤੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ ਅੱਜ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ‘ਮੈਂ’ ਅਤੇ ‘ਮੇਰੀ’ ਹੀ ਵਿਰਾਜਮਾਨ ਹੈ। ਇਹ ਰੁਝਾਨ ਸਿਰਫ਼ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਜੀਵਨ ਤੱਕ ਸੀਮਿਤ ਨਹੀਂ ਰਹਿਆ ਬਲਕਿ ਸਮਾਜਕ, ਰਾਜਨੀਤਿਕ, ਧਾਰਮਿਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਪੈਰ ਪਸਾਰ ਚੁੱਕਾ ਹੈ।
ਮੈਂ-ਮੇਰੀ ਦੀਆਂ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਜੜ੍ਹਾਂ
ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਵਿੱਚ ਵਿਕਾਰਾਂ ਦੇ ਕਾਰਣ ਕੁਦਰਤੀ ਤੌਰ ਤੇ ਹੰਕਾਰ (ego) ਦੇ ਅੰਸ਼ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਜਦੋਂ ਇਹ ਹੰਕਾਰ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਸੀਮਾ ਤੋਂ ਪਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਹੀ ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਭਾਵ ਧੁਰਾ ਮੰਨਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਆਧੁਨਿਕ ਯੁੱਗ ਦੀ ਭੌਤਿਕਤਾ, ਮੁਕਾਬਲੇਬਾਜ਼ੀ ਅਤੇ ਡਿਜ਼ੀਟਲ ਮੀਡੀਆ ਦੇ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਿਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੇ ਇਸ ‘ਮੈਂ-ਮੇਰੀ’ ਵਾਲੇ ਸੋਚ-ਵਿਚਾਰ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵੀ ਪ੍ਰਬਲ ਕੀਤਾ ਹੈ।
ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਭਾਵ
1. ਸੰਬੰਧਾਂ ਵਿੱਚ ਦੂਰੀ – ਪਰਿਵਾਰਕ ਤੇ ਦੋਸਤਾਨਾ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਵਿੱਚ ਨਿਸ਼ਕਾਮਤਾ ਦੀ ਥਾਂ ਹਿਸਾਬ-ਕਿਤਾਬ ਨੇ ਲੈ ਲਈ ਹੈ। ਹਰ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਸੋਚ ਇਹ ਬਣ ਗਈ ਹੈ ਕਿ “ਮੈਨੂੰ ਕੀ ਮਿਲੇਗਾ?”
2. ਸਹਿਯੋਗ ਦੀ ਕਮੀ – ਜਥੇਬੰਦੀ ਤੇ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਕੰਮ ਘੱਟ ਰਹਿ ਗਏ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਹਰ ਕੋਈ ਸਿਰਫ਼ ਆਪਣਾ ਲਾਭ ਹੀ ਸੋਚਦਾ ਹੈ।
3. ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਭਾਜਨ – ਇਸ ਮੈਂ ਮੇਰੀ ਵਾਲੀ ਸੌੜੀ ਸੋਚ ਅਤੇ ਵਰਗ ਵੰਡ ਨੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਆਪਸੀ ਟਕਰਾਅ ਵਧਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।
ਆਰਥਿਕ ਪ੍ਰਭਾਵ
ਬਾਜ਼ਾਰਵਾਦ ਅਤੇ ਖਪਤ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਨੇ ‘ਮੇਰੀ’ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਉੱਚਾ ਚਾੜ੍ਹਿਆ ਹੈ। ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੀ ਹਿਸੇਦਾਰੀ ਤੋਂ ਵੱਧ ਖਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੈ ਭਾਵੇਂ ਇਸ ਕਾਰਜ ਲਈ ਉਸਨੂੰ ਕਰਜ਼ਾ ਕਿਉਂ ਨਾ ਚੁੱਕਣਾ ਪਵੇ। ਕਾਰੋਬਾਰ ਵੀ ਇਸ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਲਾਭ ਲੈ ਕੇ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਹੋਰ ਸਵਾਰਥੀ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ।
ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਪ੍ਰਭਾਵ
ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ‘ਮੈਂ ਹੀ ਨੇਤਾ’ ਅਤੇ ‘ਮੇਰਾ ਹੀ ਵਿਚਾਰ ਸਹੀ’ ਵਾਲੀ ਮਨੋਵਿਰਤੀ ਨੇ ਲੋਕਤੰਤਰ ਦੀ ਆਤਮਾ ਅਤੇ ਸੇਵਾ ਭਾਵ ਵਾਲੀ ਸੋਚ ਨੂੰ ਕਮਜ਼ੋਰ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਧਰਮ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਭੀ ਨਿਸ਼ਕਾਮ ਸੇਵਾ ਦੀ ਥਾਂ ਖੁਦ ਦਾ ਅਕਸ ਵੱਡਾ ਬਣਾਉਣ ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਵੱਧ ਗਿਆ ਹੈ।
ਸੰਭਾਵਿਤ ਨੁਕਸਾਨ
ਮਨੁੱਖੀ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੀ ਟੁੱਟ ਭੱਜ
ਭਰੋਸੇ ਦੀ ਘਾਟ
ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਤਣਾਅ ਅਤੇ ਡਿਪ੍ਰੈਸ਼ਨ
ਹਿੰਸਾ ਅਤੇ ਅਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ ਦਾ ਵਾਧਾ
ਇਸ ਰੁਝਾਨ ਤੋਂ ਬਚਾਅ ਕਿਵੇਂ ਕਰੀਏ ?
1. ਆਤਮ-ਚਿੰਤਨ – ਰੋਜ਼ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਤੇ ਕਰਮਾਂ ਦੀ ਸਮੀਖਿਆ ਕਰ ਕੇ ਵਿਕਾਰਾਂ ਅਧੀਨ ਹੋਏ ਕਾਰਜਾਂ ਲਈ ਮੁੜ ਸੋਚ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।
2. ਸੇਵਾ ਭਾਵਨਾ – ਬਿਨਾਂ ਲਾਭ ਦੀ ਉਮੀਦ ਕੀਤੀ ਸੇਵਾ ‘ਮੈਂ’ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਘਟਾਉਂਦੀ ਹੈ।
3. ਸਾਂਝਾ ਸੁਖ – ਪਰਿਵਾਰ, ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਭਲਾਈ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸੁੱਖ ਨਾਲ ਜੋੜਨਾ।
4. ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਅਭਿਆਸ – ਗੁਰਬਾਣੀ, ਧਾਰਮਿਕ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਅਤੇ ਧਿਆਨ ਰਾਹੀਂ ਹੰਕਾਰ ਦਾ ਨਿਵਾਰਣ ਕਰਨ ਲਈ ਘਾਲਣਾ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ।
ਅਜੋਕੇ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ‘ਮੈਂ-ਮੇਰੀ’ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਅਲੱਗਾਵ, ਅਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਅਤੇ ਤਣਾਅ ਵੱਲ ਧੱਕ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸਮਾਜ ਦੇ ਸਿਹਤਮੰਦ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਇਹ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਦੀ ਸਵਾਰਥੀ ਸੋਚ ਨੂੰ ਘਟਾ ਕੇ ਨਿਸ਼ਕਾਮਤਾ, ਸਹਿਯੋਗ ਅਤੇ ਸਾਂਝੇ ਸੁੱਖ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵੱਲ ਕਦਮ ਵਧਾਈਏ। ਜਦੋਂ ‘ਮੈਂ’ ਦੀ ਥਾਂ ‘ਅਸੀਂ’ ਆ ਜਾਵੇਗਾ, ਤਦ ਹੀ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦਾ ਅਸਲ ਭਲਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਸੁਰਿੰਦਰਪਾਲ ਸਿੰਘ
ਵਿਗਿਆਨ ਅਧਿਆਪਕ
ਸ੍ਰੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਸਾਹਿਬ
ਪੰਜਾਬ।